Sporcuların performansını psikolojik yönden etkileyen faktörler

Genelde spora, özelde ise hentbole yönelik çalışmalar günümüzde önem kazanmıştır. Türkiye’de hentbole yönelik çalışmaların çok fazla olmaması, bu konuda gerçekleştirilen çalışmaların bizlere sağlayacağı katkı bakımından önemini daha çok arttırmaktadır. İnternette tarama yaparken, aşağıda sizlere geniş bir özetini yapacağım ve içlerinde şu an Göztepe Erkek hentbol Takımı antrenörümüz ve Ege Üniversitesi BESYO Öğretim üyesi hocamız Ferudun Dorak’ın da içlerinde bulunduğu bir grup tarafından gerçekleştirilmiş, “International Journal of Science Culture and Sport” dergisinde Haziran 2014 tarihinde yayımlanmış ve ilgimi çeken bir makale buldum. Bunun üzerine Ferudun hocamı arayarak yapmak istediğim çalışma konusunda kendisine bilgi verdim ve sözel olarak onayını aldıktan sonra sizlere bu çalışmayı aktarıyorum. Kendisine ve gıyabında diğer çalışma arkadaşlarına teşekkür ederim.

Hepimizin bildiği gibi bir çok antrenörümüz, çeşitli nedenlerle teknik, taktik, kuvvet ve kondüsyon çalışmaları yapmalarına karşın, psikoloji konusunda çalışma yapmamakta ya da yapamamaktadır. Çünkü, tüm antrenörlerimizin diğer konularda az veya çok bilgileri olmasına rağmen, psikoloji konusu herkesin bilgisi ya da uzmanlığı içerisinde değildir. Bu konuda dışarıdan destek alınması ya da özel bir uzmanla çalışılması gerekmektedir. Ancak, çoğunlukla da bu konu hiç gündeme gelmemekte ve üzerinde çalışılmamaktadır. Bu konuda bir farkındalık yaratmak açısından aşağıda geniş bir özetini vereceğim çalışmayı sizlere aktarıyorum:

http://www.sporis.net/

“Hentbol Antrenörlerine Göre, Sporcuların Performansını Psikolojik Yönden Etkileyen Faktörler Nelerdir?” başlıklı bu çalışma, hentbol branşındaki antrenörlere göre sporcuların performanslarını psikolojik yönden etkileyen faktörlerin neler olduğunu ölçmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, nitel araştırma yöntemlerinden durum çalışması deseni kullanılmıştır.

Bugün dünyada, sportif performansın sadece fiziksel, taktiksel ve teknik unsurlardan oluşmadığı yavaş yavaş anlaşılmaya başlanmıştır. Yapılan araştırmalar sporun psikolojik yönünün diğer unsurlar (fiziksel, taktiksel ve teknik) üzerinde tamamlayıcı önemli bir etken olduğunu ortaya koymuştur. Sporda yüksek performans ve başarı; sadece fizik, teknik ve taktik bir hazırlıkla değil, aynı zamanda psikolojik hazırlık ve sosyal yaşamın düzenlenmesiyle gelmektedir. Sporda performans bir bütündür ve bu bütünlük içerisinde uyumu yakalamak gerekir”.

Privette, doruk performansın, kişinin ortalama performansını aşan davranışlar olduğunu söylemiştir. Ercan ise doruk performansı, fiziksel ve zihinsel becerilerin bir bileşkesi olduğu, başarıda psikolojik becerilerin de, fiziksel beceriler kadar önemli olduğunu söylemektedir. Psikolojik becerilerde fiziksel beceriler gibi öğretilebilirler. Bunun için psikolojik beceri antrenmanlarının da fiziksel antrenmanlar gibi düzenli ve sistematik olarak programlanması ve uygulanması gerekmektedir”. Psikolojik beceri antrenmanları, gevşeme, motivasyonu sürdürme, stres yönetimi, hedef belirleme, imgeleme, özgüveni artırma, dikkat ve konsantrasyon yönetimi, düşünce kontrolleri gibi becerileri geliştirmek için antrenman plan ve programları içermektedir. Çoğu antrenörlerin sporcu performansının psikolojik yönünü göz ardı etmeleri başarısız olmalarına sebep olmaktadır.

Konter’e göre, yetersiz psikolojik hazırlık, yetersiz fizik, teknik ve taktik hazırlıktan, daha ciddi olan olumsuz sonuçlar yaratabilir ve performansın düşmesine yol açabilir. Bilindiği gibi, birçok sporcu ve hatta takım, çok iyi fizik, teknik ve taktik hazırlık sürecine karşın, başarısız sonuçlar alabilmektedir . Son yıllarda spor psikolojisi ile ilgili çalışma yapanların sayısında büyük bir artış gözlenmektedir. Yapılan araştırmalarda, psikolojik becerilerin bu kadar önemli olmasına karşın, çok az zaman ayrılmasının 3 önemli nedeni şunlardır:

1. Bilgi Eksikliği: Çoğu antrenörün, sporculara psikolojik becerileri nasıl öğreteceğini ve uygulayacaklarını bilmemeleri,

2. Psikolojik Beceriler Hakkında Yanlış Anlamalar: Psikolojik becerilerin doğuştan geldiğine inanılması,

3. Zaman Yetersizliği: Antrenman süresi ve tesislerin yetersizliğidir.

Sonuç olarak, bugün bir çok antrenörün psikolojik antrenmandan yeterince faydalanmadıklarını görülmektedir. Birçok antrenör ve takım yöneticileri sporcuları fiziksel, teknik ve taktik görevleri yerine getiren kişiler olarak görürler. Psikolojik hazırlığı ise sözel yöntemle halletmeye çalışılar. Hâlbuki, psikolojik antrenmanların performansa olan olumlu etkisi göz önünde bulundurularak hem antrenörleri hem de sporcuları daha bilinçli hale getirmek gerekmektedir.

Araştırma Bulguları:

1-Antrenman Yeri: Antrenörler, antrenman yerinin sporcuların antrenman sırasında performanlarını psikolojik olarak etkilediğini düşünmektedirler. Örneğin: Salonun durumu, sıcaklığı vb.

2-Antrenör: Antrenörlerin sporcularının performanslarını müsabaka sırasında psikolojik yönden etkilediklerini ve sosyal bir faktör olduklarını, ayrıca kendilerinin sporcunun performansının artmasında ana nedenlerden biri olduklarını ifade etmişlerdir. Örneğin: Bir antrenörün sporculara olan yaklaşımı.

3-Antrenman Metodları ve Ekipmanları: Antrenman metodları ve malzeme eksikliğide performansı etkileyen psikolojik etmenlerden. Örneğin:–“ Müsabaka içerisinde oynamayı seviyorlar mı yada işte antrenmansızlık veya kondisyon düşüklüğü sebebiyle çok kolay sinirleniyorlar mı, bu gibi koşullarda göz önünde bulundurulmak zorunda. Buna ortam sıcaklığından tutun ışıklandırmasına salonun nerde olduğuna kadar olan faktörler de psikolojik olarak etken olarak karşımıza çıkabilir”.

4-Sosyo-Ekonomik Durum: Bu kategoriyi antrenörler sporcuların antrenman sırasında ve sosyal olarak performanslarını etkilediği gözlemlemişlerdir.  Örneğin;–“ Birincisi sosyo-ekonomik yapı yani idmana geliş psikolojisi; okuldan, evden , işten geliş durumu. İkincisi antrenmanın fiziki koşulları etkiliyor diye düşünüyorum.“Birincisi sporun profesyonel olmamasında kaynaklanan geçimle ilgili gelecekle ilgili kaygıları var bunlar onları sosyal açıdan sıkıntıya sokuyor”/–“ eğer profesyonelseniz bunun birinci koşulu para oluyor”/–“ artı sporcuların o kulüpte kazandığı paranın ciddi bir önemi vardır”.

5-Beden Dili: Antrenörün beden dilini kullanması sporcuyu başarı ve başarısızlığa itmede ve müsabakada performansını psikolojik olarak etkiliyor. Örneğin;–“ antrenörün bir bakışı, el yada göz hareketi yada bir dönüşü, ifadesi oyuncu üzerinde % 100 etkili diye düşünüyorum, bu % 100 sadece olumsuz diye düşünmemek lazım belki de olumlu ifadeleri de bir bu kadar fazla. Antrenörü tarafından bağırıp çağırılan sporcu olduğu gibi, hiç bağırıp çağırmadan sadece bir bakış, ne yaptın türü mimikle jestle ya da ben senden daha iyisini bekliyorum türü davranış oyuncunun kendini çok daha iyi güdülemesine neden olabiliyor”.

6-Uyarılmışlık Düzeyi: Antrenman sırasında, başarı ve başarısızlığını algılamada uyarılmışlık düzeyi önemli. Örneğin;-“sporcunun iyi yada kötü antrenman yapmasına neden olabiliyor. Onun dışında, özellikle hentbolda daha çok üniversite sporcularında ve spor okullarında, sporcular uygulama derslerinden yorgun bir şekilde antrenmanlara çıkıyorlar.

7-Rakip: Hentbolde rakip, hem müsabaka sırasında hem de sosyal etken olarak performansı etkileyen bir olgudur. Örneğin;–“Karşı takımın güçlü yada zayıf olması, karşı takım zayıf olunca bizim uyarılmışlık düzeyimiz çok fazla artmıyor.”

8-Seyirci: Seyirci, sosyal faktör açısından müsabaka sırasında sporcuyu hem olumlu hem de olumsuz yönde etkilemektedir. Örneğin;–“ hentbolda çok fazla etkisi olmasa da seyirci faktörü sporcuların psikolojik davranışlarına ya da motivasyonunda odaklanmasında sıkıntı yaratabiliyor”.

9-Aile: Performansı etkileyen sosyal faktörlerden biridir. Örneğin;–“ aileler bu konuda çocuklara hiç destek olmuyorlar, halbuki en çok ihtiyacı olanlar onlar spora geldikleri zaman, özellikle hentbol seçtikleri zaman çocuğa herhangi bir şekilde destek verilmediği zaman, aile içinde destek verilmediği veya aile içerisindeki problemlerin çocuğa yansıtılmasından dolayı çocuk büyük sıkıntıya düşüyor.

10-Arkadaş: Müsabaka sırasında ve sosyal ortamda performansı etkileyen faktörlerdendir. Örneğin:–“Eğer bir aile desteği, arkadaş desteği olmazsa sporda çok başarılı olamıyor”/–“ takımla olan ilişkisi; takım arkadaşlarıyla veya görevlilerle olan ilişkisi etkili oluyor.”

11-Eğitim Durumu: Sosyal faktörlerden biridir. Örneğin;–“ özellikle genç sporcuların yurt dışında hentbolun daha iyi oynandığı ve ekonomik koşulların daha iyi gelir sağlanabildiği ülkelere yönlendirmek lazım, ama bunların hepsi eğitimden geçiyor”

12-Hakem: Hem müsabaka sırasında hemde sosyal faktör olarak sporcuların performansını psikolojik olarak etkilemektedir. Örneğin; rakibin ve hakemin yaklaşımı”/–“ müsabaka içerisindeki yapı biraz daha farklı gibi geliyor çünkü değişkenler farklılaşıyor işin içerisine hakem rakip ve seyirci gibi 3 tane daha farklı yapı giriyor”.

13-Konsantrasyon: Müsabaka ve antrenman sırasında çalışması gereken bir durumdur. Örneğin;–“Artı birde işin psikolojik daha genel anlamda da moral yapısı var, dikkatten konsantrasyon sonra motivasyona kadar kaygıya yada strese kadar bir çok faktör var sporcu üzerinde ve antrenör bunların hepsinin sorumlusu müsabaka esnasında”.

14-Kişilik: Her sporda olduğu gibi hentbolda da antrenörün kişilik yapısı önemli rol oynamaktadır.

Örneğin; Bir antrenör ne kadar sporcularını tanımak ve bireysel ve toplumsal yargılarını bilmek durumundaysa aynı şekilde sporcu içinde geçerli. O da antrenörün kişiliği, yapısı, beden dili, konuşması, ondan ne beklendiği konusunda % 100 emin olmak zorundadır.

15-İletişim: İletişim olduğu süreci performans olumlu yönde etkilenmektedir. Örneğin:–“ antrenörün eğitimci boyutu çok önemli, yani herkes antrenörlük yapabiliyor ama eğitimci olmak çok güç, sporcunun bir bakışından bi duruşundan antrenmandaki koşusundan onun psikolojik durumunun ne olduğunu anlayabiliyoruz. Antrenörler sporcuya bugün seni çok üzgün gördüm istersen antrenmana girmeyebilirsin bu senin en doğal hakkın dediği zaman öğrenci ondan sonra bakıyorum ki antrenmana daha şevkle giriyor ve devam ediyor bu küçük bir dokunuş bile bazen yetebiliyor sporcuya bu anlamda eğitimci boyutuyla yaklaşmak çok önemli”

16-Motivasyon: Motivasyon çok açık bir faktördür ve performansı hem olumlu hem de olumsuz yönde etkilemektedir. Örneğin:–“ Birinci koşul bana göre motivasyon , idmana bir istekliliği olması lazım”/–“başarma isteği, kendine güven zihinsel faktörler içerisin de psikolojik dayanıklılık, motivasyon kaygı seviyesini kontrol altına alabilmeyi öğrenme bilme, stresle başa çıkabilme yöntemlerini iyi bilebilme bunlar önemli.

17-Mola: Genellikle hentbol müsabakaları esnasında bir mola fiziksel dinlenme veya taktiksel değişim için alınmaktadır bu da müsabaka sırasında sporcunun performansına etki etmektedir.

18-Psikolojik Antrenmanlar: Sporda başarılı olmanın altında bir takım faktörler vardır. Bunlar fiziksel, taktiksel, tekniksel ve zihinsel faktörlerdir. Hepsinden başarı bekliyorsak antrenmanlarımızda psikolojik antrenmanlara yer vermemiz gerekmektedir. Örneğin;–“duygu, düşünce ve davranışlarımıza ilişkin bir takım stratejileri oluşturmamız lazım. “ bana göre stratejik anlamda zihinsel antrenmanları kesinlikle yapması lazım.

Günümüzde sporda performans, sporcunun aktivite sırasında göstermiş olduğu fizyolojik, biyomekanik ve psikolojik verim olarak tanımlanmaktadır. Üstün bir performans için sporcunun hem fizyolojik hem de psikolojik yetilerinin geliştirilmesi ve amaca uygun biçimde belirli bir düzeye yükseltilmesi gerekmektedir. Sporcular zihinsel antrenman programlarının yardımıyla duygu ve düşüncelerini kontrol edebilme, kendine güven, motivasyon, stresle başa çıkabilme ve beceri öğrenimi gibi konularda başarı sağlayabilmektedirler.  Onağ ve ark. 2013’de yaptıkları çalışmada, antrenörlerin özelliklerinin yanı sıra kulüp yapısı, sporcular, teknik ekip, tesis, taraftar, basın gibi unsurlarında takım başarısı üzerinde etkili olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Bu çalışmada, hentbol antrenörlerine göre sporcuların performansını psikolojik yönden etkileyen faktörler; antrenman yeri, antrenör, antrenman metodları ve ekipmanları, sosyo-ekonomik durum, beden dili, uyarılmışlık düzeyi, rakip, seyirci, aile, arkadaş, eğitim durumu, hakem, konsantrasyon, kişilik, iletişim, motivasyon, mola, psikolojik antrenmanlar olarak tespit edilmiştir.

Sonuç olarak bu çalışmadaki sonuçlar diğer çalışmalarla uyum içinde olduğu görülmektedir. Doğal olarak, elde edilen tüm bulgular hentbol antrenörlerine göre sporcuların performansını psikolojik yönden etkileyen faktörler olarak tespit edilmiştir. Bu çalışmadan elde edilen sonuçlar hem takım sporları için, hem hentbol sporu için hem de Hentbol Federasyonuna önemli bilgiler vermektedir. Bu çalışmayla hem oyuncular, hem antrenörler hem de kulüpler bilgilendirilebilir ve bu sayede performansa etki eden psikolojik etmenler anlatılabilir. Her ne kadar mentör sistemini oluşturmak güçte olsa da, sporcuların ve antrenörlerin böyle bir desteğe ihtiyacı olduğu anlaşılmaktadır.

KAYNAK:

Erdoğan, Zekioğlu ve Dorak (2014); Hentbol Antrenörlerine Göre, Sporcuların Performansını Psikolojik Yönden Etkileyen Faktörler Nelerdir? Nitel Çalışma;  International Journal of Science Culture and Sport July 2014 : Special Issue 1

www.iscsjournal.com/DergiPdfDetay.aspx?ID=89

Nevzat ERDOĞAN, Anadolu Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi-Eskişehir, TURKEY

Aylin ZEKİOĞLU, Celal Bayar Üniversitesi BESYO-Manisa, TURKEY

Ferudun DORAK, Ege Üniversitesi BESYO-İzmir, TURKEY